प्रसूतीनंतरचे मानसिक आजार

काही स्त्रियांना प्रसूतिनंतर भीती, उदासपणा, काळजी, अस्वस्थपणा, थकवा, असमाधानी वाटत असते. पहिल्याच खेपेची असेल तर असे वाटणे साहजिकच आहे  परंतु ह्यामुळे दैनंदिन व्यवहारात अडचणी येत असतिल तर त्याला मानसिक आजार म्हणतात(postpartum depression).

ह्या आजाराची कारणे

1 मानसिक थकवा

2) गर्भिणी अवस्थेतील आजारपण

3) गर्भिणी अवस्थेचा ताण

4) आर्थिकदृष्टय़ा दुर्बल

5) सामाजिक

6) बाळ आजारी असणे

7)  इस्ट्रोजन व प्रोजेस्टेराॅन ची मात्रा प्रसूतीनंतर एकाएकी कमी होत असल्याने

8) प्रसूतिनंतर व्यवस्थित झोप न होणे, संतुलित आहार न मिळेणे

9) हायपोथायराॅड

10) पूर्वीपासूनच मानसिक विकार कुटुंबात असल्यास

लक्षणे:-

व्यक्तिसापेक्ष आहेत

1. नित्याची कामे करण्यास अडचणी येणे
2. विनाकारण राग येणे, चिडणे
3. स्वभावात लहरीपणा
4. एकाग्रता भंग
5. कामात मन नसणे
6. आनंदाचा अभाव
7. खाण्यात, आहारात अनियमितता
8. भूक कधी खूप तर कधी अजिबात नाही
9. संपूर्ण अंगात दुखणे भरणे
10. विनाकारणच रडावसं वाटणे
11. वजनात अचानक बदल
12. झोप न येणे
13. लोकांशी, नातेवाईक, मित्रमंडळींचा त्रास वाटणे
14. आत्मविश्वास कमी होणे
15. बाळाची अतिशय काळजी वाटणे

ही लक्षणे काही आठवडाभरात कमी होतात परंतु योग्य औषध उपचार केले नाही तर खूप दिवस ही लक्षणे शरीरात राहून मानसिक आजार जडतो.

उपचार :

आजाराच्या तीव्रता नुसार उपचार केले जातात

आधुनिक शास्त्रानुसार समुपदेशन, मानसोपचार, औषधी, ECT. औषधी जसे- Brexanolone . ही औषधे दुधातून बाळाच्या शरिरात जातात त्यामुळे वाईट परिणाम होतो.

**********************************************

प्रसूतीनंतरचे मानसिक आजारासाठी आयुर्वेदिक चिकित्सा

1) आजार होऊ नये म्हणून :-

- गर्भधारणेपुर्वी पंचकर्म करुन घ्यावे.

- गर्भाधान पद्धतीने गर्भधारणाकरावी

- गर्भिणी परिचर्या नुसार आचरण करावे

- प्रसूति झाल्यावर  सूतिका परिचर्येचे पालन करावे

2) आजार झाल्यास

- शिरोतैलपिचू-श्रीगोपालम तेल

- सर्वांग स्नेहन बला तेल

- बाळंत काढा

- आहारात घृत, अहळीव,खाकस,खारीक, बदाम ह्याचा समावेश

- औषध वातकुलांतक, मकरध्वज, ब्राम्ही, शंखपुष्पी, जटामांसी, लवंग, तगर, प्रतापलंकेश्वर, अभ्रकभस्म, सुवर्णमाक्षिक, रौप्यभस्म, सौभाग्यशुंठीपाक, दशमुलारीष्ट

वरिल चिकित्सेचा बाळावर वाईट परिणाम होत नाही उलट फायदाच होतो.

**टीप  आयुर्वेद तज्ञांच्या सल्ल्याने चिकित्सा घ्यावी. **

मेनोपॉज (MENOPAUSE )

1) स्त्रियांनामध्ये  डिंबग्रंथी इस्ट्रोजन नावाचे स्त्राव निर्माण करणे बंद करते, तेव्हा एक वर्षापर्यंत रजःप्रवृत्ति  झाली नाही तर मेनोपॉज आला असे म्हणतात. साधारणतः 45 - 55 या वयात मेनोपॉज येतो. 

2) कॅन्सर ट्रिटमेंट ने, गर्भाशय - डिंबग्रंथी शस्त्रक्रिया करुन काढून टाकल्यास  वयाच्या आत मेनोपॉज येतो. ह्यालाच कृत्रिम मेनोपॉज म्हणतात(treatment-induced menopause) 


मेनोपॉज लक्षणे:-

प्रत्येक स्त्रीला निरनिराळे लक्षण दिसून येतात. 

जसे

1) अंगातून गरम वाफा आल्यासारखे वाटणे

2) रात्री खूप घामाघूम होणे

3) झोप न येणे

4) पाळीचा मार्गात जंतूसंसर्ग, कोरडेपणा, खाज येणे, दुखणे

5) मुत्रमार्ग जंतूसंसर्ग होणे

6) चिडचिड पणा वाढणे, मनस्थितीत बदल

7) वजन वाढणे

8) नैराश्य येणे

9) हाडांची झिज होऊ लागते, त्यामुळे हाडे ठिसूळ होतात 

10) ह्दयविकार होण्याची शक्यता वाढते.


उपचार

• योग, प्राणायाम, मसाज, व्यायाम, आसने, सूर्यनमस्कार नियमितपणे करावे. 
• 
  
• आहारात दुध(देशी गायीचे ), तूप आहारात असावे
• 
  
• शिरोधारा, प्रतिमर्श नस्य, बस्ती, स्नेहन स्वेदन घ्यावे
• 
  
• रसायन चिकित्सा घ्यावी
• 
  
• आमलकी, शतावरी, गुडूची, गोक्षुर, अश्वगंधा, गुग्गुळ, शिलाजीत इत्यादी औषधी  
• 
  
• झोप येत नसल्यास जटामांसी, तगर, सर्पगंधा यासारखी औषधांचा वापर केला जातो 
• 
  
• औषधी तेलांचा योनीपिचू ने कोरडेपणा, खाज,दाह, शूल कमी होतो

वजन कमी करण्यासाठी -

1)भूक लागल्याशिवाय काही खाऊ नये

2) तहान लागल्याशिवाय पाणी पिऊ नये

3) आहारात साखर,मैदा,चीज,बटर ,तळलेले पदार्थ खाऊ नये

4)दिवसा झोपू नये

5)रोज नियमीतपणे सोसेल एवढा व्यायाम/सुर्यनमस्कार  करावा

6)रोज नियमीतपणे मलमुत्रप्रवृत्ति होईल याकडे लक्ष द्यावे

7) मनःस्वास्थ्यासाठी योग,प्राणायाम करावा

औषध:-

1)हिरडा चुर्ण मधातून  

2) त्रिफळा चूर्ण कोमट पाण्यात 

3) औषधी युक्त सूप

4)आमपाचक वटी

5)मेदोहर गुग्गुळ,कांचनार गुग्गुळ,

 6)उद्वर्तन- औषधी चुर्ण संपुर्ण शरिरावर चोळणे 

7) पंचकर्म,वमन,लेखन बस्ति 

******डॉ. च्या सल्ल्या ने घ्यावे******

ROSE FOR SUMMER SEASON :- Ayurvedic perspective

 Medical properties of Rose flower :-

1) Rose petals are  cool in nature. It is slightly bitter, astringent and sweet in taste,It is easy to digest.
-It pacifies all Doshas (Vata,Pitta, Kapha)

2) In summer it is dry and hot weather,and Rose petals have its opposite properties there fore it is very  much useful.

3) It is useful in digestive system's disease like Irritable, acidity, Bowel Syndrom(IBS), gastritis, Constipation, Stomatitis.

4) It is very much useful in dryness, burning of eyes due to dry and hot weather.

5) Rose water with sugar is Useful in burning micturition, thirst, dehydration in summer season .

6)  Gulkanda (गुलकंद) with milk or water is useful in burning sensation all over the body, prickly heat, excessive sweating,and in sunburn.

7) It is taken with Prawal pishti in Nose bleed during summer season

8) In heavy menstrual bleeding Gulkanda with Prawal is good to use during periods.

9) If there is head ache, pain in abdomen, anxiety before start of  menstruation(PMS) Gulkanda with Shatavari Kalpa is beneficial

10) It acts on Anahat Chakra (अनाहत चक्र)  at heart and useful in palpitation and hypertension.

**Some ayurvedic medicine containing Rose petals:-***
In ayurveda Rose petels are use in powder form, with sugar form(गुलकंद), distilled water form(गुलाब जल),and adding with medicines  as in Pishti (पिष्टी).

1) Gulkand(गुलकंद) :-  is the recipe from rose petals mixing with sugar and allow to settle .As it gets old ,it’s medicinal properties increases.
-It  is an ayurvedic tonic, it is used to treat many diseases like excess heat in the body, eyes inflammation, acidity. 
-It is used with water or milk

2) Praval Pishti (प्रवाळपिष्टी): - medically prepared  Coral by mixing with Rose water.
-It is very useful in  treatment of  dry cough, and Pitta related diseases.
-It is used in  vomiting,nausea, during pregnancy
-Regular use during pregnancy is also recommended, as it helpful for healthy development of foetus(  baby in uterus)

3) Mukta pishti (मुक्तापिष्टी): Medically prepared  Pearl is mixed with Rose water . 
-It is used to treat  menorrhagia, bleeding piles , burning micturition, specially during summer season 
-Psychological disorders such as psychosis, mania
-If very much useful in cancer patient to minimise burning sensation, stomatitis, digestive disturbance during chemotherapy and radiation.

4) Mukta Shukti Pishti:- Medicine prepared from shell of pearl by mixing with rose water.
-It is very useful in diarrhoea in summer season with Bilwavleha. (बिल्वावलेह).
-It is useful in menorrhagia and Dysfunctional Uterine Bleeding with honey and Ashokarishta.

5) Manikya pishti (माणिक्य पिष्टी): Medically prepared Ruby is used with Rose water
  -It  is useful to treat oligospermia
-It is very good to build immunity and also for cancer patients .

6) Gulab arka (गुलाब अर्क/जल) It is obtained from rose petals by distillation. It is very good for  burning sensation in eyes in summer season.

IMPROVE YOUR EGG QUALITY

1) For having healthy baby first improve egg quality in females and sperm quality and quantity in males. 

2) Every one should have do detoxification of body by Panchakarma and Ayurvedic medicines, follow the healthy lifestyle and diet. Also manage your stress to achieve mental health and avoidance of stress related hormones like prolactin and cortisol. 

3) Eat only organic food before getting pregnant  to avoid effect of chemicals. 

4) Avoid air pollution if possible. Stay Away from Cigarettes.Smoking speeds up egg loss in the ovaries. Chemicals in cigarettes mutate the DNA in egg cells.

5) Do stress-reducing activities such as yoga, meditation, exercise.It also improves the blood flow of the  body

6) Maintain BMI between 18.5-24.9 

7) Do Uttarbasti (उत्तरबस्ती) treatment to improve the blood flow to female reproductive system in and  in male reproductive system. 

*******In Ayurveda there are fertility drugs such as

Gokshur, Phalaghrita, Satavari,Ashwagandha,Talimkhana, Musali, Mash, Narsinha rasayan, Pushpadhanwa,Tapyadi ras, Laghumalini Vasant, Makardhwaj, Chandraprabha etc without side effects. 

******In modern science there are fertility drugs but have many side effects 

Fertility drugs may include:Clomiphene citrate, 
Gonadotropins,Metformin,Letrozole,Bromocriptine.

NOTE:- Plan your pregnancy after proper detoxification of your body and mind  under the guidance of Ayurvedic practitioners.

WHY EVERYONE SHOULD HAVE TO DO PANCHAKARMA THERAPIES

1) Today's quality of food  is not good.Food is contaminated with pesticides, fertilisers. 

2) There is hybrid food .

3) Air pollution is also at peak level. 

4) There are changes in dietary habits, lifestyle, and  seasons. 

These all factors are causes of saturation of toxins in the body, which according to Ayurved these are Malas and Aam.

 These factors are also the cause for vitiation of the Doshas. Unless and until the body becomes free from this Mala, Aam (toxic materials), and vitiated Doshas, the health state cannot be achieved.

Ayurveda has the  therapies - Panchakarma to make the body free from these disease causing factors.  

***EVERYONE SHOULD HAVE A BETTER CHANCE OF GETTING HEALTHY BODY AND MIND BY FOLLOWING PANCHAKARMA THERAPIES *****

वमन हे पंचकर्मातिल एक कर्म आहे. वमन कर्म करण्यासाठी अयोग्य (Contraindication of Vaman)

वमन हे पंचकर्मातिल एक कर्म आहे. वमन कर्म करण्यासाठी अयोग्य (Contraindication of Vaman) 
1    उरःक्षत    Chest Injury
2    क्षीण     Emaciated
3    अतिस्थुल    Excessively Obese
4    अतिकृश    Excessively Lean
5    बालक (aged under 10 years)
6    वृद्ध    Old/Elderly
7    दुर्बल    Weak
8    थकलेला    Fatigued
9    तृष्णायुक्त    Thirsty
10    भुकेला     Hungry
11    काम करुन थकलेला    Work related fatigue
12    वजन उचलण्याचे काम करणारे    Exhaustion due to carrying heavy-weight
13 अधिक चालून थकलेले    Exhaustion due  to walking 
14  उपवासाने ताकद कमी झालेला-Weakness due to excessive fasting
15  मैथुन, व्यायाम, आधिक्यामुळे शरिराची ताकद कमी Exhaustion due to excessive  sexual activities, physical exercise 
16    अधिक प्रमाणात शालेय अभ्यासाने थकलेला     Exhaustion due to excessive academic activities
17    चिंतातूर -    Exhaustion due to excessive worry/anxiety
18    गर्भिणी    Pregnant Woman
19    नाजूक प्रकृति    One having tender health
20    उदरात अवरोध    One having obstructed bowel
21    ज्यांना कधीच उलटी होत नाही     One who does not respond to emesis easily
22    उर्ध्वग रक्तपित्त bleeding from the upper tract.
23    उलदी होण्याच्या आजाराने ग्रस्त असल्यास    One suffering from Continuous vomiting
24    उर्ध्ववात    suffering from upward movement of vata.
25    आस्थापन /अनुवासन बस्ती    घेतल्यावर One who has taken medicated enema of decoction /oil
26    ह्दयरोग    Heart disease
27    उदावर्त  disorder in which Vata in digestive system goes in upward direction 
28    मुत्रग्रह    Anuria/Oliguria
29    प्लीहा रोग    Splenic disorder
30    गुल्म     Abdominal growth 
31    उदर  abdominal diseases including ascites
32    अष्ठीला    Enlarged prostrate
33    स्वरोपघात    Choked voice
34    तिमिर 
35    शिरःशूल,शंखशूल    suffering from headache, pain in temporal region
36    कर्णशूल    suffering from pain in the ears
37    नेत्रशूल    suffering from pain in the eye

संदर्भ :-चरक सिद्धिस्थान 2

पंचकर्माची तोंडओळख

पंचकर्म म्हणजे पाच प्रकारचे आयुर्वेदिक चिकित्सा. 

ह्या पाच प्रकारच्या चिकित्सा पद्धतिने शरिरात अधिक प्रमाणात साठलेले, तसेच विषारी पदार्थ बाहेर काढली जातात. 

पंचकर्माचे  प्रकार :-
1नस्य .2 वमन. 3 विरेचन. 4 बस्ती. 5 रक्तमोक्षण

1. नस्य.- नाकाच्या द्वारे  काढले जातात
2. वमन - उलटी करवून काढली जातात 
3. विरेचन - द्रवमलप्रवृत्ती करवून पदार्थ शरीरा बाहेर काढली जातात
4. बस्ती- औषधी एनिमा देऊन पदार्थ शरीरा बाहेर काढली जातात
5. रक्तमोक्षण   -   निरनिराळ्या यंत्र, शस्त्राचा वापर करुन        रक्तासोबत पदार्थ शरीरा बाहेर काढली जातात.

**हे पाचही कर्मे सर्वांना करावीच लागतात असे नाही. ऋतु, आजार, वय, सहनशक्ति, पचनशक्ति इत्यादींचा विचार करुन त्याप्रमाणे योग्य ते कर्म केले जाते.

****वरिलपैकी कोणतेही कर्म करायचे असल्यास शरिराला तेलाने मालिश केली जाते व त्यानंतर शेक दिल्या जातो. ह्यालाच पंचकर्माचे पुर्वकर्म म्हणतात. 

केवळ मालिश व शेक म्हणजे पंचकर्म नव्हे. ******

वमन कर्म करण्यायोग्य आजार

Indication of Vaman Karma according to Acharya CHARAK
vamana karma is indicated especially for following disease. - :

1    पीनस Coryza   2    कुष्ठ /    All types of skin diseases, including leprosy
3    नवज्वर    Acute fever
4    राजयक्ष्मा    Tuberculosis
5    कास    Cough
6    श्वास     Bronchia Asthma
7    गलग्रह Spasm in the throat
8    गलगंड    Goitre
9    श्लीपद    Elephantiasis
10    मेहObstinate urinary disorders, including diabetes mellitus
11    मंदाग्नी    Supression of digestion fire
12    विरुद्ध अन्न    Ailments caused due to intake of incompatible diet
13    अजीर्ण     Ailments caused due to indigestion
14    विषूचिका    Cholera
15    अलसक    Intestinal torpor
16    विषपान    Ailments caused by ingesting natural poisons
17  गर विषपान    Ailments caused by ingesting artificial/synthetic poisons
18    विषदंश    Poisonous bites
19    विषयुक्त शस्त्र ने इजा    Ailments caused due to injury with weapons laced with poison
20    अधोग रक्तपित्त-     Diseases characterized by bleeding from downward tracts
21    प्रसेक    Excessive salivation
22    मुळव्याध    Piles
23    ह्र्ल्लास    Nausea
24    अरुची    Anorexia
25    अपचन    Indigestion
26    अपचीCervical adenitis
27    अपस्मार    Epilepsy
28    उन्माद    Psychotic disorders
29    अतिसार    Diarrhea
30    शोथ    Swelling
31    पाण्डु    Anemia
32    मुखपाक    Stomatitis
33    दुष्ट स्तन्यVitiated breast milk
34  सर्व कफाचे आजार 

संदर्भ :  चरक सिद्धिस्थान 2

Nimb / Neem Plant

1. All parts of Nimb plant has medicinal properties 
2. It is very useful in the woman after delivery suffering from fever due to breast congestion 
3. It is useful in leucorrhoea/white discharge. 
4. Nimb is very cold and dry in nature 
5. As it is dry it absorbs  oiliness from the body
6. As it is cold in nature it pacify pitta, heat and brings coldness in the body
7. In chickenpox, measles, or other viral infections, Nimb is given with Patol,Triphala, Manuka, Vatsak decoction mixed with honey. 
8. If diabetic patient is suffering from severe thrust in this condition give nimb leaves juice 10ml with 40 ml of water frequently. 
9. In wet eczema, diabetic- foot, non healing ulcers Nimb leaves paste or Nimb seed oil are very useful. 
10. In burning sensation of body Nimb leaves paste is applied all over the body 
11. In worm infestation Nimb leaves powder with Hing, Vavding, Ova, is useful 
12. It is very good as “Krumighna “/insecticide, Antifungal, Antiviral 
13. It is used to protect grains.
14. It is useful to disinfect air as it kills bacteria, fungus, viruses, insects. 

NOTE##As it has medicinal properties, for medicinal use it should be taken under Ayurvedic Doctor's  supervision ##

कांदा/पलांडु /प्याज

आयुर्वेदिक औषधी गुणधर्म -

1) तिखट व गोडसर चवीचे असतो
2) स्निग्ध  असून अनुष्ण व थंड गुणाचे आहे 
3) अनुष्ण असल्यामुळे अधिक पित्त वाढवत नाही
4) स्निग्ध व गोड असल्यामुळे कफ वाढवतो व वात कमी करतो
5) मुळव्याधीत पोट साफ होत नसल्यास 1/2 कांदा पाव वाटी दह्यातून खावा. ह्याने वायु,मूत्र,शौचा ची योग्य प्रवृत्ती होते. 
6) अजीर्ण तसेच भूक लागत नसेल तर 10 मिली कांद्याच्या रसात    2मिली आल्याचा रस मिसळून जेवतांना घ्यावा. 
7) अतिसार,द्रवमलप्रवृत्ति,डायरीया. झाल्यास कांद्याच्या रसात ओवा, कापूर घालून प्यावे
8) चक्कर,ग्लानी आल्यास कांद्याचा रसाचे थेंब नाकात सोडावे
9) वीर्य शक्तीसाठी कांद्याचा रस 10 मिली प्रमाणात साखर व तूपातून घ्यावा

संदर्भ ः गो. आ. फडके